Δημήτριος Καταρτζής

Δημήτριος Καταρτζής
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση	1730 Κωνσταντινούπολη
Θάνατος	1807 Βλαχία
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	νέα ελληνική γλώσσα
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	φιλόλογος

Ο Δημήτριος Φωτιάδης-Καταρτζής (περ. 1730 – 1807) ήταν Έλληνας συγγραφέας και δικαστής, μία από τις σημαντικότερες μορφές του νεοελληνικού διαφωτισμού. Είχε μεγάλο ενδιαφέρον και άποψη για την ελληνική γλώσσα, καθώς και για τη μόρφωση και την εκπαίδευση των νέων παιδιών. Αυτά τα δύο ενδιαφέροντα κυριαρχούν στο έργο του: Συνέταξε μία από τις πρώτες γραμματικές της σύγχρονης ελληνικής, ενώ τα κυριότερα έργα του έχουν παιδαγωγικούς στόχους. Επηρεάσθηκε σε κάποιο βαθμό από τον γαλλικό Διαφωτισμό, αλλά από την άλλη, επιτιθέμενος στη δεισιδαιμονία, την ταυτίζει με την αθεΐα και εξυμνεί την Ορθοδοξία (δηλαδή το παλαιό, το παραδοσιακό), ενώ αντίθετα ο γαλλικός Διαφωτισμός ταύτισε τη δεισιδαιμονία με τον μεσαιωνικό σκοταδισμό της Εκκλησίας, και με τον ορθό λόγο και την Επιστήμη ευνόησε την αθεΐα. Οι φιλοσοφικές του αντιλήψεις βρίσκονται μέσα στο δοκίμιό του «Γνώθι σαυτόν».

Βιογραφικά στοιχεία

Λίγα δεδομένα για τη ζωή του είναι γνωστά. Το πιθανότερο είναι ότι γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη περί το 1730 ή το 1720-1725. Η σύζυγός του, κόρη αρχοντικής οικογένειας της Βλαχίας, είχε το επώνυμο Καταρτζή, και με αυτό το επώνυμο έμεινε γνωστός στα γράμματα ο Δημήτριος, αλλά έτσι τον αποκαλούσαν και οι σύγχρονοί του. Το δικό του οικογενειακό όνομα ήταν πιθανώς Παναγιωτάκης, αναφέρεται όμως και ως Φωτιάδης ή Φωτάκης, ως γιος δηλαδή του Φωτίου, που ήταν το βαπτιστικό του πατέρα του. Σε συλλογή εκπαιδευτικών ποιημάτων προς τιμή του ηγεμόνα Αλεξάνδρου Υψηλάντη, που τυπώθηκε το 1777, περιέχεται επίγραμμα ενός «Δημητράκη Παναγιωτάκη». Αν πρόκειται για τον Καταρτζή, τότε αυτό είναι το έτος της πρώτης γνωστής δημοσιεύσεως έργου του.

Δάσκαλοι του Καταρτζή υπήρξαν οι Νικόλαος Βελαράς, Αλέξανδρος Τυρναβίτης, Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης, Ανανίας ο Αντιπάριος, και ο ιατρός Θεόδωρος. Εκτός από τη μητρική του, ο Δημήτριος έμαθε αρκετές γλώσσες: την αραβική, τη ρουμανική και τη γαλλική. Τα γαλλικά ειδικότερα τα διδάχθηκε από ένα ξένο τυχοδιώκτη, τον Κάρολο Μποσάμ, που βρέθηκε τότε στην Πόλη και χρησιμοποίησε ως διδακτικό βιβλίο το Elements de la philosophie moderne (1752) του Pierre Massuet. Από μικρός ο Καταρτζής αγαπούσε τα βιβλία και σώζονται πολλά από τα νιάτα του με αυτόγραφο το όνομά του, ένα με χρονολογία το 1753, ενώ το 1755 φέρεται ως κάτοχος της χειρόγραφης θεματολογίας του Δωροθέου του Λεσβίου. Το 1789 γράφει στον Λ. Φωτιάδη: «εσυγκάλεσα τριγύρου μου όσους γραμματικούς μπόρεσα το γε νυν έχον»

Το 1779 ο Αλέξανδρος Ι. Υψηλάντης απονέμει στον Καταρτζή τον τίτλο του «Μέγα Κλουτζιάρη». Από τότε ο Δημήτριος ασκεί το επάγγελμα του δικαστή, μία ιδιότητα που τον ώθησε στη συγγραφή της Δικανικής Τέχνης, ενός έργου που αργότερα επεξεργάσθηκε και αναθεώρησε αρκετές φορές. Αλλά το 1792 αναφέρεται ως «πρώην» Μέγας Κλουτζιάρης. Αργότερα του απονέμεται ένας σπουδαιότερος τίτλος, αυτός του «Μέγα Λογοθέτη», για τον οποίο, πέρα από διάφορες μαρτυρίες, βεβαιώνει το χειρόγραφο έργου του, στο εξώφυλλο του οποίου αναγράφεται αυτός ο τίτλος.

Ο Καταρτζής γνώριζε πολύ καλά γραμματική και τον καλούσαν ως αυθεντία-διαιτητή για αμφιβολίες επί γραμματικών θεμάτων, ακόμη και λόγιοι που ήταν αντίθετοί του σε γλωσσικά ζητήματα. Γενικότερα, στην εποχή του απελάμβανε την εκτίμηση των λογίων. Κατά τον Περραιβό υπήρξε «ανήρ σημαντικός, πρωτοκαθεδρίαν του ανωτάτου δικαστικού κλάδου κατέχων, χαρακτήρ τίμιος, εγκρατής της ελληνικής, γαλλικής και αραβικής διαλέκτου, και θερμός πατριώτης». Ακόμα και ο Αλέξανδρος Κάλφογλου, αυστηρότατος κριτής των ηθών στην Ηθική στιχουργία του (1794), γράφει για τον Καταρτζή:

 Εκεί νομικός τις γέρων, δίκαιος, σοφός ανήρ,
 κριτής είναι επιστήμων, μόνος της Βλαχιάς φωστήρ.
 Πλην τοιούτοι στην Βλαχίαν να λαλήσουν δεν μπορούν,
 εκεί προσωποληψίαν και χατήρια θεωρούν.
 Συ δε απ' αυτόν ν' ακούης ωφελίμους συμβουλάς.

Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ο Δημήτριος Φωτιάδης-Καταρτζής το πέρασε στο Βουκουρέστι, όπου και πέθανε περί το 1807.

Το έργο του

Το συγγραφικό έργο του Καταρτζή ήταν όψιμο και χρονικά εκτείνεται από τον Ιανουάριο του 1783 μέχρι τον Οκτώβριο του 1796. Είναι κυρίως διδακτικό, παιδαγωγικό και νομικό. Κατά τη συνήθεια της εποχής (και χαρακτηριστικό του νεοελληνικού διαφωτισμού) να γράφουν οι λόγιοι κυρίως με διδακτικό στόχο, αποσκοπώντας στην πνευματική άνοδο του Γένους, ο Καταρτζής γράφει γραμματική, στιχουργική και ασχολείται με το γλωσσικό ζήτημα. Το έργο του τον αναδεικνύει και ως πρωτοπόρο, αυτού που μετέπειτα θα ονομαζόταν «δημοτικισμός», αλλά οι αντιδράσεις που συνάντησε τον απογοήτευσαν τόσο, ώστε στα τελευταία χρόνια της ζωής του εγκατέλειψε και ο ίδιος τις γλωσσικές του θεωρίες και τάχθηκε υπέρ μιας τεχνητής γλώσσας, που ταυτιζόταν περίπου με την απλή καθαρεύουσα.

Το σύνολο του έργου του Καταρτζή «αναστηλώθηκε» χάρη στις φροντίδες του μελετητή και ερευνητή Κ.Θ. Δημαρά, ο οποίος εισήγαγε άλλωστε και τον όρο «Νεοελληνικός Διαφωτισμός». Ο Δημαράς εξέδωσε «Τα Ευρισκόμενα» του Καταρτζή (ΟΜΕΔ, ΝΕΚ, επιστασία Κ.Θ. Δημαρά, εκδ. «Ερμής», πρώτη έκδοση το 1970), όπου παρουσιάζονται τα παρακάτω έργα του:

1. Σχέδιο ότ' η ρωμαίκια γλώσσα, όταν καθώς λαλιέται και γράφετ' έχει στα λαογραφικά της τη μελωδία, και στα ποιητικά της ρυθμό, και το πάθος και την πειθώ στα ρητορικά της. Ότι τέτοια είναι σαν την ελληνική, κατά πάντα καλλίτερ' απ΄ όλαις ταις γλώσσαις. Κι ότ' η καλλιέργειά της, κι η συγγραφή βιβλίων σ΄ αυτήνα είναι γενική και ολική αγωγή του έθνους (1783)

Με το δοκίμιο αυτό ο Καταρτζής αποσκοπεί στη βελτίωση της ελληνικής παιδείας, κατανοώντας ότι μόνο με τη δημοτική (τη «φυσική γλώσσα» όπως την ονομάζει) είναι δυνατό να διαδοθεί η παιδεία, καθώς οι μαθητές δεν θα ήταν υποχρεωμένοι να δαπανούν πολύτιμο χρόνο για μάθουν τη λόγια γλώσσα. Ο ίδιος βέβαια γράφει σε μία δημοτική «λόγια», δηλαδή με ύφος και καλολογικά στοιχεία, την οποία θεωρεί ισάξια προς την ελληνική, την αρχαία δηλαδή. Εδώ παρέχει και κανόνες για τη συγγραφή στη φυσική γλώσσα. Αναμενόμενο ήταν το γλωσσικό αυτό κήρυγμα να συναντήσει την αντίδραση των αρχαϊστών, που τον κατηγόρησαν ότι από την Κωνσταντινούπολη πήρε «τον των εκείσε γραϊδίων βατταρισμόν», και πως το ύφος του ήταν «κερατζίστικον», καθώς για πρότυπό του είχε το λεξιλόγιο και το ιδίωμα της Πόλης. Το «σχέδιο» καταλήγει με την εξής προτροπή:

«Ας επιμεληθούμε λοιπόν ομοφώνως όλοι μας, για ν' απολαύσουμε και κοινώς το καλό μας, το οποίο είναι και πρέπει να είναι το μέγα κινούν εις όλους μας, που να γένουμ' άλλη μια φορά έθνος πεπολιτευμένο και ζηλωτό, καθ' όσον μπορούμε να πλησιάσουμε στην παιδεία των προγόνων μας.»

Κατά τον Ι.Μ. Χατζηφώτη το δοκίμιο αυτό «αποτελεί μεγάλο σταθμό στην ιστορία του δημοτικισμού και της παιδείας μας γενικότερα».

«Μαθαίνοντας το παιδί πράγματα, κι όχι μόνε λέξαις, συνηθίζει να γένεται περίεργο.»

Δ. Καταρτζής, Σχέδιο της αγωγής των παιδιών...

2. Σχέδιο της αγωγής των παιδιών Ρωμηών και Βλάχων, που πρέπει να γένεται μετά λόγου στα κοινά και σπητικά σκολειά (1783)

Με τον όρο «σπητικά σκολειά» ο Καταρτζής εννοεί την «κατ' οίκον» διδασκαλία που παρεχόταν στα τέκνα των εύπορων οικογενειών, αντίθετα με τα «κοινά σκολειά», όπου διδάσκονταν τα φτωχόπαιδα. Αναπτύσσει εδώ, έχοντας υπόψη του τις ιδέες του Λοκ και του Ρουσσώ, απόψεις για την ανατροφή και αγωγή των νέων με σαφήνεια, μεθοδικότητα και προοδευτικό πνεύμα. Είναι αντίθετος με τη λεγόμενη «ψυχαγωγική μέθοδο» (= ερμηνεία με τα συνώνυμα) και με τη λεγόμενη «τεχνολογία» (= γραμματική ανάλυση των λέξεων), αλλά και με την αποστήθιση.

3. Συμβουλή στους νέους πώς να ωφελούνται και να μη βλάπτουνται απ' τα βιβλία τα φράγκικα και τα τούρκικα και ποια να 'ναι η καθαυτό τους σπουδή

Το έργο αυτό συγγράφηκε μεταξύ του 1783 και του 1786, μετά τα προηγούμενα, και παραδίδεται από τον αθωνικό κώδικα 2319 (Εσφιγμένου 306). Το έργο συμπληρώνει το Σχέδιο της αγωγής και περιέχει τη θεωρία του Καταρτζή για το γένος. Ο νέος, κατά την άποψή του, πρέπει «πάντα να γνωρίζει ότι είναι ρωμηός χριστιανός», αλλά παρατηρεί: «Δεν είμαστε έθνος που να φορμάρουμε καθ' αυτό πολιτεία», παρότι οι Ρωμιοί, είτε στο Φανάρι, είτε αλλού, είτε ως ιεράρχες, παίρνουν μέρος ενεργά στη διοίκηση. Ο ελληνικός εθνισμός είναι απόλυτα συνειδητοποιημένος στη σκέψη του συγγραφέα: οι Ρωμιοί Χριστιανοί κατάγονται «από τον Περικλέα, Θεμιστοκλέα, και άλλους παρόμοιους Έλληνες, ή από τους συγγενείς του Θεοδοσίου, του Βελισσαρίου, του Ναρσή, του Βουλγαροκτόνου, του Τσιμισκή». Οι νέοι πρέπει να μελετούν, εκτός από τη δική τους γλώσσα, και τις ξένες, με αποκλειστικό σκοπό να μορφώσουν το γένος τους. Τα βιβλία των νεότερων επιστημών, που λείπουν, πρέπει να μεταφρασθούν στη νεοελληνική γλώσσα, έτσι θα «παιδευθεί» και θα «προαχθεί» το νεοελληνικό γένος. Οι μεταφράσεις είναι χρήσιμες, έως ότου το έθνος αποκτήσει δικά του γράμματα.

4. Εγκώμιο του φιλόσοφου, μακαρισμός του ορθόδοξου, ψόγος του άθεου, ταλάνισμα του δεισιδαίμονα (1785 ή 1786)

Το ρητορικό αυτό έργο παραδίδεται από τον πατμιακό κώδικα ΧΝΔ΄. Επίσης, ο κώδικας m.g. 1162 της Ρουμανικής Ακαδημίας μας προσφέρει μία άλλη μορφή του κειμένου, του 1792, σε «αιρετή» πια γλώσσα, μετά την εγκατάλειψη της γλωσσικής προσπάθειας του συγγραφέα. Το έργο αυτό εκδόθηκε το 1830 στην Κωνσταντινούπολη παραφρασμένο σε αρχαΐζουσα γλώσσα από τον Ν. Λογάδη, μία μορφή που επανεκδόθηκε το 1869 στην Ερμούπολη.

Στο έργο αυτό ο Καταρτζής επιτίθεται στη δεισιδαιμονία, που ήταν στόχος και των Γάλλων εγκυκλοπαιδιστών. Την παραλληλίζει με την αθεΐα, ενώ εξαίρει την Ορθοδοξία, που επάγεται την τέλεια μακαριότητα.

5. Έκτη διάλεκτος ελληνική ή ρωμαίικα έντεχνα και μεμουσωμένα (1787)

Το έργο αυτό παραδίδεται από τον κώδικα m.g. 1161 της Ρουμανικής Ακαδημίας. Αποτελείται από δύο μέρη ή «λόγους»:

• Α) «Λόγος προτρεπτικός στο γνώθι σαυτόν και στην κοινή παιδαγωγία του έθνους»
• Β) «Λόγος προτρεπτικός στο να κάνουμε δασκάλους στα ρωμαίικα, σε κάθ' επιστήμ' ή ελευθερία, τέχν' ή αναγκαία ξενική γλώσσα»

Ολοκληρωμένη σύνθεση, αποτελεί το πλέον «διδασκαλικό» έργο του, το οποίο ο Καταρτζής αναθεώρησε αργότερα και προσέφερε το 1796 στον ηγεμόνα Αλέξανδρο Ι. Υψηλάντη. Στον κυρίως λόγο, τον πρώτο, περιγράφει τους χαρακτήρες του σοφού, του ημιμαθούς και του αμαθούς, και περιγράφει ένα γενικό σύστημα μορφώσεως. Συνοδεύει τον λόγο με μεθοδικό διάγραμμα του επιστητού, που αναλύει διεξοδικά. Το διάγραμμα αυτό θυμίζει έντονα τον προοιμιακό λόγο της γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας, ο οποίος είχε συνταχθεί από τον ντ' Αλαμπέρ. Η περισσότερη ανάλυση του μεθοδικού διαγράμματος είναι κατά λέξη μετάφραση από τον λόγο του ντ' Αλαμπέρ. Φαίνεται ότι ο Καταρτζής προόριζε την όλη εργασία ως εισαγωγή σε ελληνικό σύγγραμμα, που θα γραφόταν κατά το πρότυπο της γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας. Αν αυτό αληθεύει, ο Καταρτζής είναι ο πρώτος που συνειδητοποίησε την ανάγκη για ένα εγκύκλιο παιδαγωγικό έργο, χαράζοντας τον δρόμο για τη σύνταξη μιας εθνικής ελληνικής εγκυκλοπαίδειας. Ο Φαναριώτης σοφός υπήρξε πρωτοπόρος και στον τομέα της βιβλιογραφίας, αφού στη συνέχεια του έργου παραθέτει 600 και πλέον τίτλους ελληνικών διδακτικών έργων, χειρόγραφων ή έντυπων, στην αρχαία ή τη νέα γλώσσα, καθιστώντας εμφανέστερες τις ανάγκες της ελληνικής γραμματείας και δίνοντας την πρώτη συστηματική ελληνική βιβλιογραφία. Στα δύο τελευταία τμήματα του έργου επανέρχεται στο θέμα των μεταφράσεων, εκθέτει τον τρόπο με τον οποίο θα ήταν εφικτή η σύνταξη μιας ελληνικής μεθοδικής εγκυκλοπαίδειας, και υπογραμμίζει και πάλι τη σημασία της δημοτικής ως γενικού οργάνου παιδείας.

6. Γραμματική της ρωμαίκιας γλώσσας (1787-1788)

Το έργο αυτό παραδίδεται από τον κώδικα 191 του Βυζαντινού Μουσείου, ένα κολοβό χειρόγραφο γραμμένο από τον Διονύσιο Παπαρρούση. Το περιεχόμενο συντάχθηκε με τον τύπο της γραμματικής διδασκαλίας της αρχαίας γλώσσας, όπως αυτή διδασκόταν κατά την εποχή του. Πρόκειται για το τελευταίο έργο του Καταρτζή που είναι γραμμένο στη δημοτική, καθώς μετά εγκατέλειψε το ιδίωμα αυτό και άρχισε να γράφει στην καθαρεύουσα, την «αιρετή» (τεχνητή), όπως την έλεγε, γλώσσα.

7. Διάφορα άλλα έργα

Από αναφορές που βρίσκονται μέσα στα παραπάνω έργα, μαθαίνουμε ότι ο Καταρτζής είχε γράψει ακόμη μία γραμματική, της αρχαίας, ένα Σχέδιο ποιητικής, που ίσως ταυτίζεται με μία Νεοελληνική στιχουργία ή μία Θεωρία προφοράς, που επίσης αναφέρονται. Στην καθαρεύουσα συνέγραψε, εκτός από τις διασκευές παλαιότερων έργων του, τη Δικανική Τέχνη. Ο Καταρτζής ασχολήθηκε επίσης με τη μετάφραση τού έργου τού Γάλλου νομικού Gaspard de Réal de Curban (1682-1752) La science du gouvernement, ιδίως των δύο πρώτων από τους 8 μικρούς τόμους τού έργου αυτού, που στη γαλλική πρωτοδημοσιεύθηκε το 1762-64, οι οποίοι περιλαμβάνουν την παγκόσμια ιστορία. Επίσης, με τη μετάφραση του Λεξικού της Γαλλικής Ακαδημίας, την οποία του ανέθεσε ο ηγεμόνας Μιχαήλ Σούτσος «με ηγεμονικά σιτηρέσια» και με δύο βοηθούς αντιγραφείς.

Η γλωσσική μεταστροφή και η κληρονομιά του

Το 1791 ο Δημήτριος Καταρτζής εγκατέλειψε το δημοτικό ιδίωμα, και άρχισε να γράφει στην καθαρεύουσα. Δεν είναι με βεβαιότητα γνωστό ποιοι λόγοι τον οδήγησαν σε αυτή τη μεταστροφή, και μάλιστα σε μεγάλη ηλικία. Κατά τον Νεόφυτο Δούκα τον μετέπεισε ο Λάμπρος Φωτιάδης, με τον οποίο είχε σχετική αλληλογραφία. Αντιθέτως, κατά τον Παναγιώτη Κοδρικά απογοητεύθηκε από την έκδοση της Νεωτερικής Γεωγραφίας (Βιέννη 1791), η οποία είχε συνταχθεί σύμφωνα με τις αρχές του. «Υπογράφω», γράφει ότι του είπε ο Καταρτζής, «εις το σύστημα του κοινού ύφους οπού γράφεται, καθώς ευκολότερα συνηθίζεται. Ο πρώτος μαθητής μού εχάλασε την γλώσσα μου, άρα δεν είναι κοινή.» Ως πρώτο μαθητή εννοούσε, γράφει ο Κοδρικάς, τον Δανιήλ Φιλιππίδη. Ο ίδιος όμως ο Καταρτζής γράφει σε πρόλογό του το 1796 στη διασκευή τού Γνώθι σαυτόν στην καθαρεύουσα, ότι πήρε την απόφαση να εγκαταλείψει τη δημοτική, παρά την επιδοκιμασία της γλωσσικής θεωρίας του από τους «προύχοντες και βελτίονες», επειδή «ύστερον εβγήκαν πολλοί άλλοι να εναντιώνουνται εις αυτό». Ωστόσο δεν απαρνήθηκε και τη θεωρία του, καθώς στο ίδιο κείμενο λέει ότι άρχισε να γράφει «από το 1791 κατά το ύφος των σπουδαίων, αδιαφορώντας με ό,τι τρόπον και αν είναι, μόνον να ωφελήσω το γένος μου» και υπεραμύνεται της θεωρίας του για τη δημοτική.

Η γλωσσική αυτή μεταστροφή του Καταρτζή έγινε αιτία να ματαιώσει την έντυπη έκδοση των συγγραμμάτων του στη δημοτική, που μας παραδόθηκαν ως χειρόγραφα έτοιμα για το τυπογραφείο. Ωστόσο, οι ιδέες του ωφέλησαν το έθνος, διότι από τον κύκλο του Καταρτζή γεννήθηκε μία ολόκληρη ομάδα μαθητών και οπαδών, όπως ο Ρήγας Βελεστινλής, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο Δανιήλ Φιλιππίδης, ο Γρηγόριος Κωνσταντάς και ο Αθανάσιος Χριστόπουλος, από τον οποίο το «πρωτο-δημοτικιστικό κίνημα» του Καταρτζή έφθασε μέχρι τον Διονύσιο Σολωμό.

Πηγές

• Δημητρίου Καταρτζή: Τα ευρισκόμενα, επιμέλεια Κ.Θ. Δημαράς, εκδ. «Ερμής», Αθήνα 1999, 499 σελίδες, ISBN 978-000-3202-66-3
• Ι.Μ. Χατζηφώτη: το λ. «Φωτιάδης - Καταρτζής» στη Νέα Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια «Χάρη Πάτση», τόμος 22 (1975), σελ. 362 κ.ε.
• Το λ. Καταρτζής Δημήτριος στη LivePedia.gr
• Δημήτρη Γ. Αποστολόπουλου: «Ο Καταρτζής και οι Questions sur l' Encyclopédie του Βολταίρου», περιοδικό Ο ερανιστής, τόμος 24 (2003), σελ. 105
• Γιάνης Κορδάτος, Ιστορία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας. Από το 1453 ως το 1961, τόμος πρώτος,εκδ.Επικαιρότητα, Αθήνα 1983
• Δημήτρης Α. Σταματόπουλος, «Νεοελληνικός Διαφωτισμός και Ηγεμονία στο Ορθόδοξο Μιλλέτ: κριτικές παρατηρήσεις στην παράφραση του Εγκωμίου Φιλοσόφου του Δημητράκη Καταρτζή από τον Νικόλαο Λογάδη» στο Π. Πιζάνιας (επιμ.), Η Ελληνική Επανάσταση του 1821: ένα ευρωπαϊκό γεγονός, Κέδρος, Αθήνα 2009, 200-220

Δείτε επίσης

• Νεοελληνικός διαφωτισμός

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Απόσπασμα από το έργο του Συμβουλή στους νέους... στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (Α΄ Γενικού Λυκείου)
• Ο Καταρτζής και οι απαρχές του Γλωσσικού του Νίκου Βλάχου, στον «Φιλόλογο στο παραθύρι»